GELENEKSEL TÜRK EBRU SANATI’NDA
Ebru Malzemeleri
ve Aletleri
Ebru Sanatı’nda çeşitli malzeme ve aletler kullanılır. Geleneksel malzemelerin pek çoğu, Ebru Sanatı’nın İstanbul’daki talim ve terbiye sürecinde ebru ustaları tarafından geliştirilmiştir.
Son yıllarda geleneksel malzemelerin alternatifleri de türemiş ve satılmaya başlanmıştır.
Tekne
EBRU TEKNESİ
Ebru yapılacak kağıt ile yaklaşık olarak aynı boyutta, 4-5 cm derinliğinde dikdörtgen alüminyum tepsidir. Baklava tepsisine çok benzer. En çok kullanılan boyutu 50cm genişlik ve 35cm yükseklikte olanlarıdır. İçi kitreli su ile doldurularak suyun yüzeyinde ebru yapılır. Ebru yapımı tamamlandıktan sonra kağıt suyun üstüne kabarcık ve kayma oluşturmadan dikkatlice bırakılır, boya suyun üstünde yüzmekte olduğundan bir kaç saniye içinde kağıt tarafından emilir. Kağıt kitreli sudan alınırken uzun kenara sürtülerek fazla kitrenin tekneye geri süzülmesi sağlanır. Bu nedenle teknenin kenarları yuvarlatılmıştır. Son yıllarda plastik malzemeden de üretilmektedir. Plastik teknelerde sallantı nedeniyle şekilde kayma ve kinetik elektriklenme nedeniyle toz çekme gibi sorunlar yaşanma ihtimali daha yüksektir. Bununla birlikte alüminyum tekneden daha hafif olduğu için taşıma ve temizliği daha kolaydır.
Kitre
Tekne içine doldurulan suyun kıvamını arttırarak boyaların su yüzünde kalabilmesini ve her türlü ebrunun yapılabilmesini sağlar. Kitre, geven otu bitkisinin gövde kısmının çizilerek öz suyunun akıtılması ve kurutulması sonucu ortaya çıkan bir çeşit zamktır. Ebrucu, ebru yapımı hazırlığına kitresini suda eriterek başlar. Bu 1-2 günlük bir süreçtir. Suda şişen kitre el ile ezilir, suya iyice karıştırılır ve tülbent ile süzülerek kullanıma hazır hale getirilir. Kitre, üzerinde boyaların yüzeceği kadar koyu ve boya damlalarının rahatça açılarak yayılabileceği kadar sulu olmalıdır. Ebru ustası, ebru yapımı sırasında kitreye karışan boyalar ve buharlaşma nedeniyle koyulaşabilen kitrenin kıvamını sürekli kontrol ederek gerektiğinde karıştırıp dinlendirmeli veya su eklemelidir. Günümüzde pek çok ebru kursunda kursiyerlere hazır malzeme satılmakta ve kitre yerine karagen (deniz kadayıfı olarak da bilinir) ve benzeri kıvam arttırıcılar kullanılmaktadır. Kitre diğer kıvam vericilere göre daha uğraşlı olmasına rağmen hem uygun şartlarda 3-4 gün dayanabilmesi ve tekrar çalışılabilmesi nedeniyle ebru yapımı açısından, hem de kağıda aktarılan ebrunun üzerinde doğal koruma tabakası oluşturarak renk doygunluğunun (satürasyon) uzun yıllar korunması açısından daha avantajlıdır.
Kağıt
EBRU KAĞIDI
Ebru yapımında en çok 1. hamur 90 gram beyaz kağıt kullanılır. Buna alternatif olarak şamua adı verilen (Kuran-ı Kerim basımında da kullanılan) saman rengine yakın sarımtırak bir kağıt kullanılabilir. Beyaz kağıdın çay ile koyultulması da kullanılan bir diğer yöntemdir. En fazla tercih edilen kağıt boyutu 35×50 cm’dir.
Boya
TOPRAK BOYA
EBRU BOYASI
Ebru yapımında kullanılan geleneksel boya türü toprak boyadır. Toprak, içeriğindeki minerallere göre renklendiğinden farklı coğrafyaların farklı renklerde toprakları vardır. Ebrucu, toprak boyayı belirli bir teknikle ezip krem kıvamına getirdikten sonra öd ekleyerek bekletir. Ortalama 15 günlük bu bekleme süresine “boyayı pişirme” denir. Bu süreçte safra asitlerinin (kolik asit ve türevleri) topraktaki mineral ve doğal pigmentlerle etkileşime girmesi sağlandığından tabir çok yerindedir. Ebru yapımında toprak boya dışında kimyasal sentezle elde edilen pigment ve oksit boyalar da kullanılmaktadır. Bu tür boyaların temini ve hazırlanması daha kolaydır ancak renk kalıcılığı toprak boya kadar uzun ömürlü değildir. Kimyasal boyalar özellikle uzun süreli güneş ışığı aldığında solma yapar. Renkleri muhafaza etmek için kağıda yumurta akı ve şap sürülmesi gibi uygulamalar da mevcuttur.
Destiseng
Toprak boya ezilirken kullanılan yekpare dış bükey mermer taşa destiseng adı verilir. Geleneksel ebru sanatı eğitiminde öğrencinin ilk dersi destiseng kullanımıdır. Kimyasal boyalarda ezme işlemine gerek yoktur.
At Kılı Fırça
GÜL DALI FIRÇA
EBRU FIRÇASI
Ebru Sanatı’nda kullanılan fırçayı üretmek için uygun boyut ve kalınlıktaki gül dalının uç kısmına at kuyruğu kılı sarılıp yapıştırılır ve ip veya misina ile bağlanır. Gül dalının küf oluşumunu önleyen antiseptik yapısı ile esnekliği ve at kılının dayanıklılığı henüz taklit edilemediğinden, at kılı fırçanın bir alternatifi yoktur. Hazır ebru setlerinde dahi at kılı fırça bulunmaktadır. At kuyruğu kılından fırça yapımı geleneksel bir yöntemdir. Günümüzde kozmetik sektöründen de rağbet görmektedir. Fırça yapımında gül dalı kullanılmasının diğer bir nedeni de üstad Necmeddin Okyay’ın gül yetiştiricisi olmasıdır. Üstadın bahçesinde yüzlerce gül çeşidi olduğu rivayet edilir.
Öd
SIĞIR ÖDÜ
Ebru boyalarının daha parlak ve doygun renk vermesi, kitreye batmaması ve açılarak daire şeklini oluşturması için boyaya öd eklenir. Geleneksel Ebru Sanatı’nda sığır ödü kullanılır. Öd, safra kesesinin içindeki asitli sıvıdır. Kötü kokması, etin üzerine döküldüğünde eti bozması gibi nedenlerle, öd (safra) kesesi kesimden hemen sonra hayvandan ayrılarak hızla çöpe atılan bir organdır. Bu yüzden eski zamanlarda sığır ödü bulmak için mezbaha çalışanlarına rica minnet edilirdi. Ebrucu bir şekilde çöp olmaktan kurtardığı öd kesesinin içinden öd sıvısını süzer, kaynatır ve atölyenin en önemli malzemelerinden biri olarak saklardı. Günümüzde ticari değeri olduğu için öd bulmak kolaylaştığı gibi kimyasal alternatifleri de mevcuttur. Üstad Sacit Okyay’ın keşfiyle, kumlu ebruda daha başarılı sonuç verdiği için kalkan balığı ödü de kullanılmıştır.
Biz
METAL ÇUBUK
EBRU ÇUBUĞU
Tekne üzerine boya damlatılması, damlatılan veya serpiştirilen boyaların şekillendirilmesi için kullanılan, genellikle ahşap sapa çakılmış metal çubuktur. Kullanım amacına göre farklı kalınlıklardan oluşan biz takımı ebrucu tarafından hazır ve temiz olarak saklanır.
Tarak
EBRU TARAĞI
Biz yapımında kullanılan ince çubukların teknenin dar kenarı uzunluğundaki bir ahşaba yan yana çok sayıda çakılması ile meydana gelen alettir. Taraklı ebru yapımında kullanılır.
Sergen
Kağıt ebruların tekneden alındıktan sonra üzerine serilerek kurumaya bırakıldığı, pencere sinekliğine benzeyen ahşap çıtadır.
Arap Zamkı
Akkase ebrusu ve yazılı ebru yapmak için kullanılır. Suda eritilerek fırça ile kağıda sürülür. Yazılı ebruda boş kağıda, akkase ebruda ilk kat ebrusu atılmış kağıdın üzerine sürülerek sonraki ebrunun boyalarının o alana işlememesine ve teknede bırakılmasına yarar. Arap zamkı, Kuzey Afrika’da yetişen bir tür akasya ağacının reçinesidir.